تجسس، عامل رواج نابهنجاری اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

تجسس، گرفتن ضربان نبض رفتارهای دیگران و عیب جویی و کسب اطلاعات و آگاهی یابی نسبت به لغزش های آنان، عامل مهم در ترویج و تشییع نابهنجاری های اجتماعی است. این رویه به عنوان کنش نابهنجار می تواند موجب بسیاری از تنش ها و آسیب هایی اجتماعی دیگر شود. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا آثار و عوامل تجسس و کشف رازها و لغزش های دیگران را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم شناسی

تجسّس از مادّه «جسّ» در لغت به معناى شناسايى‌كردن به صورت پنهان و ظريف است؛ زیرا «جسّ» در اصل به معنای دست مالیدن برای شناسایی چیزی است. کسی که در تاریکی قرار گیرد یا کور و نابینا باشد با دست مالی تلاش می کند تا چیزها را شناسایی کند. این حرکت که در تاریکی انجام می گیرد، تجسس نامیده می شود. از همین روست که گرفتن نبض برای تشخیص کیفیت ضربان قلب نیز تجسس نامیده می شود. کسی که در زمین می گردد تا اطلاعاتی را کسب کند، او نیز تجسس می کند. کسب اخبار و اطلاعات از دیگران نیز تجسس است.

البته برخی جاسوس را که از همين ريشه است، در مورد کسب اخبار و اطلاعاتی می دانند که درباره دشمنان است؛ با این همه در اصل لغت هیچ تفاوتی نیست. جاسوسی و تجسس کردن در حقیقت همان حرکت های پنهان و ظریفی است که برای کسب اطلاعات و اخبار دیگران به کار می رود.(نگاه کنید: التحقيق، ج‌2، ص‌87‌، «جسّ».)

واژه تجسس در قرآن به کار رفته است. خدا درباره تجسس می فرماید: یٰٓا أَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱجْتَنِبُوا۟ كَثِيرًا مِّنَ ٱلظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ ٱلظَّنِّ إِثْمٌۭ وَلَا تَجَسَّسُوا۟ وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و هرگز (در کار دیگران) تجسّس نکنید؛ و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند.(حجرات، آیه 12)

از نظر مفسران، تجسس در اصطلاح قرآن به معناى كسب اطلاعات از لغزشهاى مؤمنان است كه در شمار رذايل اخلاقى قرار دارد.( مجمع‌البيان، ج‌9‌-‌10، ص‌205؛ الميزان، ج‌18، ص‌323.) بنابراین، وقتی ما از تجسس سخن به میان می آوریم مراد کسب هر گونه اطلاعات از لغزش های مومنان و عیب یابی از آنان به هر انگیزه و هدف و فلسفه ای است.

حرمت و آثار تجسس

از نظر قرآن تجسس در زندگی دیگران کاری زشت و حرام است و به عنوان گناه باید ترک شود. خدا به صراحت با جمله نهی در آیه 12 سوره حجرات از مومنان خواسته تا در زندگی دیگران تجسس نکنند.

پیامبر(ص) با آن که مامور به تبلیغ اسلام بود، از ممنوعیت تحسس و تجسس در افکار و عقاید مردمان سخن به میان آورده و می فرماید: إنّي لَم اُؤمَرْ أنْ اُنقِّبَ عن قُلوبِ النّاسِ و لا أشُقَّ بطُونَهُم ؛ من مأمور نيستم كه دلهاى مردم را بكاوم و درونشان را بشكافم.( كنز العمّال : ۳۱۵۹۷ ، ۱۵۰۳۵ )

در روایات نیز از تجسس از زندگی دیگران منع شده است. رسول خدا(صلى الله علیه وآله) فرموده است: «اِیّاکُمْ وَ الظَّنَّ فَاِنَّ الظَّنَّ اَکْذَبُ الْحَدِیْثِ وَ لا تَحَسَّسُوا وَ لاتَجَسَّسُوا؛ از گمان (بد) بپرهیزید؛ زیرا گمان (بد) دروغ ترین سخن است، و تحسّس و تجسّس نکنید».( صحیح مسلم، ج 4، ص 1985، حدیث 2563.)

در این حدیث از هر دو نوع کسب اطلاع از زندگی دیگران منع شده است. پس شخص نباید همه هوش و حواس خود را به کار بگیرد تا اطلاعاتی از زندگی دیگران کسب کند؛ چنان که نباید دنبال تجسس به معنای پیش گفته باشد. از نظر قرآن و احادیث و روایات این رویه بسیار بد و زشت است و در حقیقت برآیندی از بدگمانی نسبت به دیگران است؛ زیرا اگر کسی نسبت به دیگران خوش گمان باشد هرگز دنبال تحسس و تجسس در زندگی دیگران نمی رود و رفتارها و کردارهای دیگران را حمل بر درستی و راستی می کند؛ اما انسان بدگمان نسبت به دیگران با نگاه منفی می نگرد و بر همین دنبال کشف حقایقی است که به نظرش در رفتارهایش نهان کرده است و با تحسس و تجسس می توان آن را کشف کرد.

امیرمؤمنان امام على(علیه السلام) نیز تجسس را گناه دانسته و فرموده است: «تَتَبَّعُ الْعُیُوبِ مِنْ اَقْبَحِ الْعُیُوبِ وَ شَرِّ السَّیِّئاتِ؛ جستجو کردن از عیب دیگران از زشترین عیوب و بدترین گناهان است».( شرح غرر الحکم، ج 3، ص 1386، حدیث 4581.) هم چنین امام علی(ع) می فرماید: « اَمقَتُ النّاسِ العَیّابُ ؛ دشمن ترین مردم، عیبجویان هستند .»(غررالحکم و دررالکلم آمدی، سید هاشم رسولی محلاتی ، ج 2 ، ص 381 )

باید توجه داشت که تجسس در زندگی مردم در راستای هتک عرض و آبروی افراد جامعه و ترویج نابهنجاری و تشییع آن است که خود گناهی بزرگ است.(نور، آیه 19) از نظر قرآن عرض مردم همانند مال و جان ایشان محترم است و باید به عنوان حریم خصوصی مواظبت و مراقبت شود. «امام جعفرصادق(عليه‌السلام)» می فرماید: المُؤمنُ حرامٌ كُلُّهُ: عِرضُهُ و مالُهُ و دَمُهُ؛ مؤمن سراسر وجودش حرمت است: حرمت آبرو، حرمت مال و حرمت خون و جان او. (مستدرک وسایل الشیعه، نوری، ج ۹، ص ۲۳۹)

کسی که تجسس می کند از مسایل نابهنجاری مخفی و نهان آگاه می شود و زمینه برای انتشار و تشییع آن را فراهم می آورد که خود این گناهی بزرگ است؛ زیرا اگر گناه مخفی تاثیری جز در فرد مرتکب گناه نداشت، انتشار آن موجب هتک حرمت های اجتماعی، هنجارشکنی، هتک حرمت ها ، کاهش ارزش ها و اعتبارها و مانند آن می شود. بنابراین، باید از تجسس به عنوان عامل رواج و گسترش نابهنجارهای اجتماعی اجتناب کرد و آن را دشمن هنجارها و ارزش های اجتماعی دانست. از همین روست که در آیات قرآنی همانند آیه 19 سوره نور و آیه 12 سوره حجرات از تجسس و انتشار و رواج فاحشه نهی شده است.

در آیات و روایات این رویه در سبک زندگی و منش و کنش های افراد مورد نکوهش و سرزنش قرار گرفته است؛ زیرا آثار و تبعات زیانباری دارد که از جمله مهم ترین آن ها به خود شخص تجسس گر باز می گردد؛ زیرا این رویه موجب تشدید روان پریشی و افزایش بدگمانی شخص می شود و آرامش را از روان و زندگی ایشان سلب می کند. از جمله دیگر آثاری که برای تجسس بیان شده است می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تفرقه و گسست برادری و انسجام اجتماعی: از نظر قرآن، تجسّس، از عوامل اختلاف و گسستن برادرى ايمانى و انسجام اجتماعی است. از همین روست که از آن منع شده است. خداوند در آیه 10 سوره حجرات با بیان این که مومنان برادر ایمانی یک دیگر هستند، از برخی از رفتارهای اجتماعی منع و نهی می کند؛ زیرا این رفتارها بر خلاف برادری ایمانی و انسجام اجتماعی است. از جمله این اعمال تجسس در زندگی دیگران است که موجب بدگمانی و افزایش تنش ها و تفرقه ها و اختلافات اجتماعی می شود. حضرت پیامبر(ص) نیز در این باره می فرماید: «لا تَحاسَدُوا و لاتَباغَضُوا وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا تَحَسَّسُوا وَ لا تَناجَشُوا وَ کُونُوا عِبادَ اللّهِ اِخْواناً؛ نسبت به یکدیگر حسد نورزید و بغض و کینه نداشته باشید، و در کار دیگران تحسّس و تجسّس نکنید، و مردم را (با کارهاى مختلف خود) از خود نرانید، و بندگان خدا و برادران دینى باشید».(( صحیح مسلم، ج 4، ص 1985) در این حدیث به آثار اجتماعی از این حدیث به خوبى به دست مى آید که تجسّس همانند حسد و کینه و نفرت، سبب دورى مردم از یکدیگر و از هم پاشیدن شیرازه اجتماع است.
2. رسوایی: کسی که در احوال دیگران تجسس می کند ایمن از رسوایی نباشد؛ زیرا تجسس در احوال و لغزش ها و رفتارهای دیگران موجب رسوایی آن شخص می شود؛ و خدا نیز به مجازات و کیفر چنین رفتاری، تجسس کننده را رسوا می کند. مرحوم کلینى در کتاب کافى در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) چنین نقل مى کند که فرمودند: «یا مَعْشَرَ مَنْ اَسْلَمَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ یُسْلِمُ بِقَلْبِهِ لا تَتَّبِعُوا عَثَراتِ الْمُسْلِمینَ، فَاِنّهُ مَنْ تَتَبَّعُ عَشَراتِ الْمُسْلِمینَ تَتَبَّعُ اللّهُ عَثْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعُ عَثْرَتَهُ یُفْضِحْهُ؛ اى گروهى که با زبان مسلمان شده اید؛ اما دل شما اسلام را نپذیرفته است، از لغزش هاى مسلمانان جستجو مکنید؛ چرا که هر کس تجسّس درباره لغزش هاى مسلمین کند، خداوند از لغزش او جستجو خواهد کرد، و هر کس که خداوند از لغزش او جستجو کند، رسوایش خواهد نمود».(اصول کافى، ج 2، ص 354، حدیث 4.) در جایی دیگر نیز فرموده است: لا تَطلُبوا عَثَراتِ المؤمنينَ ؛ فإنّ مَـن تَتَبّعَ عَثَراتِ أخيهِ تَتَبّعَ اللّهُ عَثَراتِهِ ، و مَن تَتَبّعَ اللّهُ عَثَراتِهِ يَفْضَحْهُ و لو في جَوفِ بَيتِهِ ؛ لغزشهاى مسلمانان را نجوييد كه هر كس لغزشهاى برادرش را پى جويد خداوند لغزشهاى او را پيگيرى مى كند و هر كه را كه خداوند عيبجويى كند رسوايش مى سازد هر چند در اندرون خانه خود باشد.( الكافي : ج ۲، ص۳۵۵، حدیث ۵ )
3. افشای اسرار: مجازات تجسس گر، افشای اسرار زندگی او خواهد بود. این اثری است که برای تجسس در روایات بیان شده است. امیرمومنان (ع) می فرماید: «مَنْ بَحَثَ عَنْ اَسْرارِ غَیرِهِ اَظْهَرَاللّهُ اَسْرارَهُ؛ کسى که از اسرار دیگران تفتیش کند، خداوند اسرار او را بر ملا مى سازد».(شرح غرر الحکم، ج 5، ص 371، حدیث 8799.) «امام جعفرصادق(عليه‌السلام)» می فرماید: مَن كَشَفَ حِجابَ غَيرِه إِنكَشَفَت عَوراتُ نَفِسهِ؛ کسي که نسبت به مردم پرده‌دري کند پردة آبروي خودش دريده مي‌گردد. (کشف‌الغُمّة، ج ۲، ص ۳۲۹)
4. محرومیت از مودت دلها: حضرت امیرمومنان امام علی (علیه السلام) در باره این اثر زیانبار تجسس می فرماید: «مَنْ تَتَبَّعَ خَفِیّاتِ الْعُیُوبِ حَرَّمَهُ اللّهُ مَوَدّاتِ الْقُلُوبِ؛ کسى که در جستجوى عیوب پنهانى دیگران باشد خداوند او را از دوستى دل هاى مردم محروم مى سازد».( همان مدرک، حدیث 8800.)
5. محرومیت از دوستان صدیق و راستین: امام صادق(علیه السلام) در تبیین این اثر زیانبار تجسس به یکى از یارانش فرموده است: «لا تَفَتَّشِ النّاسَ عَن اَدْیانِهِمْ فَتَبْقى بِلا صَدِیق؛ درباره عقائد و عادات مردم تفتیش مکن که بى دوست خواهى ماند».( بحارالانوار، ج 75، ص 253، حدیث 109.) توضیح این که غالب مردم عیوب و اشکالاتى در عقیده یا در عمل و رفتار دارند که هرگاه پنهان بماند و دیگران تنها با توجه به ظاهر حال وی عمل کنند دوستى مردم با یکدیگر میسّر است؛ اما اگر بخواهد در ریشه یابی اعمال و رفتار کنجکاوی و تجسس کند، ممکن است نیت های نهان و خفیاتی آشکار شود که خوشایند نیست. این گونه افراد یک جامعه تنها و بدون دوست می مانند؛ زیرا به نظر می رسد که صداقت و راستی در قول و فعل این افراد نیست و اشخاص به دیده تردید در دیگران می نگرند.
6. دوزخ: از آثار تجسس رفتن به دوزخ است. «پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم» می فرماید: مَن مَشي في عَيبِ اَخيهِ و كَشْفِ عَورَتِهِ كانَت اوّلُ خُطوَةٍ خَطاها وَضَعَها في‌جَهَنّم! وَ كَشَف اللهُ عَوَرَتَهُ عُلي رُؤوسِ الخَلائِقِ؛ هر كس براي عيب‌جويي و فاش كردن اسرار برادر ديني‌اش قدم بردارد اولين قدم او ورود به جهنم خواهد بود! و خداوند اسرار و عيوب او را نزد همة خلايق فاش و علني خواهد ساخت. (لئالي‌الاخبار، ج ۵، ص ۲۴۱)

از نظر آیات و روایات باید از کسانی که دنبال تجسس و عیب جویی هستند پرهیز کرد و اجتناب نمود؛ زیرا نمی توان به این افراد اعتماد کرد؛ چرا که با سخنان خویش موجب تفرقه در جامعه می شوند. پیامبر(ص) می فرماید: لا تَسألوا الفاجِرَةَ : مَن فَجَرَ بِكِ ؟ فكما هانَ علَيها الفُجورُ ، يَهونُ علَيها أنْ تَرميَ البَريءَ المسلِمَ ؛ از زن بد كاره نپرسيد: چه كسى با تو فسق كرد؟ زيرا همان گونه كه به راحتى مرتكب فحشا مى شود به راحتى هم مسلمان بى گناهى را بد نام مى كند.( تهذيب الأحكام : ج ۱۰، ص ۴۸، حدیث۱۷۷ )

امام على عليه السلام می فرماید: إذا سُئلتِ الفاجِرَةُ: مَن فَجَرَ بِكِ؟ فقالتْ : فُلانٌ ، جَلَدتُها حَدَّينِ : حَدّا لفُجورِها، و حَدّا لفِرْيَتِها على الرَّجُلِ المسلِمِ ؛ اگر از زن آلوده دامن بپرسى كه چه كسى با تو فسق كرد و او بگويد: فلانى، بايد دو حد بر او جارى شود: يك حد براى ارتكاب فحشا و حدّ ديگر براى دروغ بستن به مرد مسلمان.(تهذيب الأحكام : ج ۱۰، ص ۴۸، حدیث ۱۷۸ )

با آن که در آیات و روایات از تجسس نهی شده است، با این همه برخی از اصحاب پیامبر(ص) مرتکب آن می شدند. در منابع حدیثی اهل سنت آمده است: أنّ عمرَ بنَ الخطّابِ كانَ يَعُسُّ بالمدينةِ مِن اللّيل، فسمِعَ صَوتَ رجُلٍ في بَيتٍ يَتَغنّى، فتَسَوّرَ علَيهِ ، فقالَ : يا عدوَّ اللّهِ، أ ظَنَنْتَ أنَّ اللّهَ يَسْتُرُكَ و أنتَ في مَعصِيَتِهِ ؟ ! فقالَ : و أنتَ يا أميرَ المؤمنينَ، لا تَعْجَلْ علَيَّ ، إن أكُنْ عَصَيتُ اللّهَ واحِدةً فقد عَصَيتَ اللّهَ في ثلاثٍ:قالَ: «و لا تَجَسَّسوا» و قد تَجَسَّسْتَ ، و قالَ : «و أتُوا البُيوتَ مِن أبوابِها» و قد تَسَوَّرْتَ علَيَّ ، و قد دخَلْتَ علَيَّ بغيرِ إذنٍ ، و قالَ اللّهُ تعالى : «لا تَدْخُلوا بُيوتا غيرَ بيـو تِكُـم حتّـى تَستـأنِسـوا و تُسلّمـوا علـى أهلِها» .حديث قالَ عُمرُ : فهلْ عندَكَ مِن خيرٍ، إن عَفَوتُ عنكَ ؟ قالَ : نَعَم ، فعَفا عنهُ و خَرجَ و تَركَهُ ؛ عمر بن خطّاب در مدينه شبگردى مى كرد. صداى آواز خواندن مردى را از خانه اى شنيد. از ديوار خانه بالا رفت و گفت: اى دشمن خدا! خيال كرده اى كه خداوند براى تو گنهكار پرده پوشى مى كند؟! آن مرد گفت: اى امير مؤمنان! تو هم درباره من تند نرو . اگر من يك گناه كردم تو سه گناه مرتكب شدى: خداوند فرموده است: «تجسّس نكنيد» و تو تجسّس كردى. فرموده است: «از درها وارد خانه ها شويد» و تو از ديوار بالا آمدى. بدون اجازه بر من وارد شدى، در حالى كه خداوند متعال فرموده است: «وارد خانه هاى جز خود نشويد مگر آن كه اجازه بگيريد و بر اهل آنها سلام كنيد». عمر گفت: اگر تو را ببخشم دست از اين كارها بر مى دارى؟ گفت: آرى. عمر او را بخشيد و از منزلش بيرون رفت.( كنز العمّال : ۸۸۲۷ )

درمان بیماری تجسس

چنان که گفته شد، علت و عامل اصلی تجسس در زندگی دیگران، بدگمانی است که یک حالت روانی است. بنابراین، تجسس به عنوان یک رفتار نابهنجار اجتماعی ریشه در حوزه روانی دارد و باید در روان شناسی مورد بررسی و تحلیل و درمان قرار گیرد.

برای درمان بیماری تجسس اجتماعی و بدگمانی روانی باید انسان تقوای الهی را پیشه گیرد. خدا مهم ترین مانع در تجسس را تقوای الهی دانسته و می فرماید که تقواى الهى، مانع تجسّس مؤمنان در امور يكديگر خواهد بود.(حجرات، آیه 12) هم چنین بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، اجرای قاعده اصالت صحت در عمل مردم می تواند انسان را از تردید و اما و اگر در رفتارها و کردارهای آنان بازدارد.

هم چنین مشغول شدن به خود و درمان عیب خویشتن دیگر فرصتی نمی دهد تا به تجسس و عیب جویی از دیگران بپردازد. از همین روست که الامام علی(علیه السلام) می فرماید: « مَن أبصَرَ عَیبَ نَفسِهِ شُغِلَ عَن عَیبِ غَیرِهِ ؛ هر کس عیب خود را ببیند از پرداختن به عیب دیگران باز ایستد ». (تحف العقول عن آل الرسول، ص 88)

«امام رضا(عليه‌السلام)» می فرماید: مَن كَفَّ عَن اَعراضِ المُسلِمينَ اَقالَهُ اللهُ عَثرتَهُ يَومَ القِيامة؛ کسي که از آبروريزي و لطمه زدن به حيثيت مسلمانان خودداري کند خداوند از لغزش‌هاي او در روز قيامت گذشت خواهد نمود. (بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۵۶)

اگر انسان بداند با نهان کاری حتی عیوب دیگران نه تجسس از آن ها می تواند خود را از شر دیگران در امان نگه دارد، هرگز دنبال تجسس نخواهد رفت. رسول الله(صلی الله علیه و آله) می فرماید: مَن سَتَرَ اَخاهُ فی فاحِشَهٍ رَآها عَلَیهِ سَتَرَهُ اللهُ فی الدُّنیا وَ الآخِرَهِ ؛ هر که از برادر خود کار زشتی مشاهده کند و آن را پوشیده نگه دارد، خداوند در دنیا و آخرت عیب پوش او باشد. (میزان الحکمه ، ج 9 ، ص 4220)

از نظر امام علی( علیه السلام ) بدترین مردم کسی است که به جایی اشتغال به عیوب خود و درمان آن ها به عیب جویی و تجسس در زندگی دیگران مشغول می شود. ایشان می فرماید: « شَرُّ النّاسِ مَن کانَ مُتَتَبِّعاً لِعُیوبِ النّاسِ عَمیاً لِمَعایِبِهِ ؛ بدترین مردم کسی است که دنبال عیبهای مردم باشد و کور عیبهای خود ». (میزان الحکمه ، ج 9 ، ص 4218)

امام علی( علیه السلام ) هم چنین می فرماید: « لاتَعِب غَیرَکَ بِما تَاتیه، وَ لاتُعاقِب غَیرَکَ بِذَنبٍ تُرَخِّصُ لِنَفسِکَ فیهِ ؛ از دیگری به خاطر کاری که خود نیز آن را انجام می دهی خرده مگیر و دیگری را برای گناهی که ارتکاب آن را به خودت اجازه می دهی، کیفر مده.

امام باقر( علیه السلام ) می فرماید: « یَجِبُ لِلمُؤمِنِ عَلَی المؤمِنِ اَن یَستُرَ عَلَیهِ سَبعینَ کَبیرَهً ؛ « مؤمن در برابر مؤمن وظیفه دارد که هفتاد گناه بزرگ او را بپوشاند »(اصول کافی ، ج 2 ، ص 207 ؛ میزان الحکمه ، ج 9 ، ص 4216 )

امام علی( علیه السلام ) می فرماید: « لا تَبتَهِجَنَّ بِخَطاءِ غَیرِکَ ؛ فَاِنَّکَ لَن تَملِکَ الاصابَهَ أبَداً ؛ از خطای دیگران هرگز شادمان مشو؛ زیرا تو نیز برای همیشه از خطا کردن مصون نیستی .»(میزان الحکمه، ج 9 ، ص 4226)

در حقیقت توجه به این نکات و مطالب موجب می شود تا انسان از هر گونه رفتاری تجسسی اجتناب کند تا خود مبتلا نشود. اما اگر کار بد دیگران را خود انجام دهد باید او را از احمقانی دانست که بی خردی و حماقت او سرریز شده است. امیر المؤمنین علیٌّ (علیه‏السلام ) می فرماید : « مَن نَظَرَ فی عُیوبِ النّاسِ فأنکَرَها ثُمَّ رَضِیَها لِنَفسِهِ ، فذلکَ الأحمَقُ بِعَینِهِ ؛ هر کس عیبهاى مردم را ببیند و آنها را زشت شمارد و همان عیبها را در خودش بپسندد ، احمق واقعى است !. »( نهج البلاغه، حکمت 349)